The antiquity of Ellora or Elapura(20º1’25.42” N;75º10’44.65” E) is known from the Rashtrakuta inscriptions as well as from the Baroda Copper plate grant of Karka II (812-13 CE). This is further referred in10th century CE by an Arab geographer, Al-Mas’udi. Sultan Hasan Gangu, a Bahamani ruler visited the cavesin 1352 CE, for whom, the approach roads were repaired. The Marathi literary works such as lilacharitra of Mahimbhat and amrutanubhav of saint Jnaneshwar also mention about these caves. The caves are hewn out of the basaltic rock of the Deccan trap. The caves are datable from circa 6th century CE to 11th century CE. In total, there are more than 100 caves in the Ellora hill range out of which 34 caves are mostly visited by the tourists. These caves are located on the western face of the ridge of the Ellora range and spread over for one and half kilometers from one end to the other in south north direction. Most of the caves face west, while the Jain group of caves faces to south. Out of the 34 caves, Cave Nos. 1to 12 are Buddhist, Cave Nos. 13 to 29 are Brahmanical and Cave Nos. 30 to 34 are Jain. Buddhist group The developments in Buddhist Caves are ascribed to 450 to 650 CE. Architecturally, the groups consist of a single chaityagriha or the prayer hall and monasteries. Cave No. 5 is the largest and noteworthy among the early group of caves at Ellora. Among the later group (Cave Nos. 6 to 12), the Teen Taal is the biggest and elaborate. Cave No. 10 which is chaityagriha also known as Vishwakarma Cave or sutarakijhopadi (carpenter’s hut) are most important and noteworthy. It houses a huge seated Buddha image in dharmachakrapravartanmudra carved over the stupa. Brahmanical group There are 17 excavations belonging to the Brahmanical faith at Ellora, excavated out of the west face of the hill for nearly a km in length and datable from about CE 650 to 800. The main example of this group are Cave No. 14Ravan-ki-khai or the abode of Ravana, Cave No. 15 Dashavatara Cave or the cave of ten incarnations of Vishnu; Cave No. 16, the far famed great Kailas; Cave No. 21Rameshwar and Cave No. 2, Dumarlena. Cave No. 15 bears inscription of 14 lines praising the great king Dantidurga (Saka Era 675-around 753 CE) and records genealogy of the Rashtrakuta family. The Cave No. 16 marks the departure from all earlier conventions in which a huge mass of rock was separated from the parent rock formation first and then it was sculpted and carved into a huge temple from top to bottom. Kailas was excavated under the patronage of Krishna I (756-775 CE) the Rashtrakuta monarch. The Kailas has an entrance gateway, an intermediate Nandi shrine, the body of the temple, and the cloisters surrounding the courtyard. The main body of the temple is a huge parallelogram with the principle shrine excavated at the first floor level. The level corresponding to the lower story consists of a series of moldings executed one above the other. In general, the Kailas temple follows the Dravidian style of architecture. The massive plinth is occupied by boldly carved elephants and lions. Episodes from the Mahabharata and Ramayana are also sculpted on the walls of the plinth. The principal shrine proper rises to a height of nearly 23 m over the plinth with five subsidiary shrines, all fashioned out of the rock. The interior of the shrine consists of pillared mandapa, an antarala and a garbhagriha. Remnants of paintings are also seen on the ceiling of the portico. The original paintings have survived at very few places. The entire structure was given externally a lime plaster with wash and painted with ochre colored paintings during the period of AhilyabaiHolkar (18thcentury CE). Another important excavation is the Dumarlena (Cave No. 29), which consists of an isolated shrine located within a hall arranged on a cruciform plan. Jain Group The Jain group of caves is from Cave Nos. 30 to 34, which probably started around 800 CE and continued till 11th century CE. Out of five excavations; the Cave No. 30 is known as Chhota Kailas. The other two important ones are the Indra Sabha (Cave No. 32) and the Jagannath Sabha (Cave No. 33). An interesting factor seen between cave nos.32 and 33 is an interconnecting passage on the first floor provided also retained some of the finest mural paintings of the later period in Maharashtra. Cave No. 32 houses a life size monolith elephant in the court yard opposite to a 9.4 meters high ManasStambha. Ellorais listed as World Heritage Monument by the UNESCO in 1983 for its spectacular architecture, sculptural exuberance and its religious harmony.

राष्ट्रकूट शिलालेखों से ज्ञात होता है किएलोरा या एलापुरा कुछ समय के लिए उनकी राजधानी थी (20º1’25.42”उत्तरीअक्षांश, 75º10’44.65” पूर्वी देशान्तर)। गुफाओं का सबसे पहला संदर्भ 10वीं शताब्दी ई. में एक अरब भूगोलवेत्ता अल-मसुदी द्वारा दिया गया था। सन् 1352 ई. में बहमनी शासक सुल्तान हसन गंगू ने गुफाओं का दौरा कियाथाजिनके लिए पहुँच मार्गों की मरम्मत की गई थी। महिमभट्ट के लीलाचरित्र और संत ज्ञानेश्वर के अमृतानुभव जैसे मराठी साहित्यिक लेखों में भी इन गुफाओं का उल्लेख है। इन गुफाओं को दक्कन ट्रैप की बेसाल्ट चट्टान को काटकर बनाया गया है। इनका समय 6वीं शताब्दी ई. से 11वीं शताब्दी ई. तक माना जाता है। कुल मिलाकर, एलोरा पहाड़ी श्रृंखला में 100 से अधिक गुफाएँ हैंजिनमें से केवल 34 गुफाओं में ही ज्यादातर पर्यटक जाते हैं | ये गुफाएँ एलोरा पहाड़ी के पश्चिमी ओर स्थित हैं तथा उत्तर- दक्षिण दिशा में एक छोर से दूसरे छोर तक करीब डेढ़ किलोमीटर की लंबाई में फैली हुई हैं।अधिकांश गुफाएँ पश्चिम की ओर हैं, जबकि जैन गुफाओं का समूह दक्षिण की ओर है। कुल 34 गुफाओं में सेगुफा संख्या 1 से 12 तक बौद्ध गुफाएँ हैं, गुफा संख्या 13 से 29 तक हिन्दू धर्म से संबंधित हैं और गुफा संख्या 30 से 34 तक जैन गुफाएँ हैं। बौद्ध समूह - बौद्ध गुफाओं के विकास का श्रेय 450 से 650 ई. को दिया जाता है। इनके दो समूहों में एक चैत्यगृह या प्रार्थना कक्ष और दूसरा मठ या बौद्ध विहार शामिल हैं। एलोरा के प्रारंभिक गुफाओं के समूह में गुफा संख्या 5 सबसे बड़ी और उल्लेखनीय है। दूसरे समूह (गुफा 6 से 12) में, तीन ताल सबसे बड़ा और विस्तृत है और गुफा 10 जो चैत्यगृह है जिसे विश्वकर्मा गुफा या सुतारा ची ज़ोपाडी (बढ़ई की झोपड़ी) के नाम से भी जाना जाता है, सबसे महत्वपूर्ण और उल्लेखनीय है। इसमें धर्मचक्रप्रवर्तन मुद्रा में बैठे हुए बुद्ध की एक विशाल प्रतिमा है जो स्तूप के सामने की ओर उत्कीर्ण की गई है। हिन्दू या ब्राह्मणवादी समूह: एलोरा में ब्राह्मणवादी आस्था से संबंधित 17 गुफाएँ जो पहाड़ी के पश्चिमी भाग में लगभग एक किलोमीटर की लंबाई में खोदे गए हैं और इनका समय लगभग सन् 650 ई. से 800 ई. के बीच का है। इस समूह के मुख्य उदाहरण हैं : गुफा संख्या 13-रावण की खाई या रावण का निवास;गुफा संख्या 15 - दशावतार गुफा या विष्णु के दस अवतारों की गुफा;गुफा संख्या 16- सुप्रसिद्ध महान कैलास;गुफा संख्या 21-रामेश्वर; गुफा संख्या 29-डुमर लेना। इन 17 गुफाओं में से केवल गुफा संख्या 15 में महान राजा दंतिदुर्ग (शक संवत् 675-लगभग 753 ई.) और भगवान शिव, पार्वती, सरस्वती की प्रशंसा करते हुए 14 पंक्तियों का शिलालेख है और राष्ट्रकूट परिवार की

एलोरा किंवा एलापुराची प्राचीनता राष्ट्रकूट शिलालेखांवरून तसेच कर्क दुसरा (812-13) यांच्या बडोदा ताम्रपटाच्या अनुदानावरून ज्ञात आहे. याचा उल्लेख 10 व्या शतकात अरब भूगोलशास्त्रज्ञ अल-मसूदी यांनी केला आहे. 1352 मध्ये बहामनी शासक सुलतान हसन गंगूने या लेण्यांना भेट दिली होती, त्यांच्यासाठी रस्त्यांची दुरुस्ती करण्यात आली होती. महिंभटचे लीलाचरित्र आणि संत ज्ञानेश्वरांचे अमृतानुभव यासारख्या मराठी साहित्यकृतीं मध्येही या लेण्यांचा उल्लेख आहे या लेण्या दख्खनच्या iBkjkतील vkXus; खडकापासून खोदलेल्या आहेत. या लेण्यांचा इतिहास सुमारे सहाव्या शतकापासून ते अकराव्या शतकापर्यंतचा आहे. वेरूळ पर्वतरांगेत एकूण 100 हून अधिक लेण्या आहेत ज्यापैकी 34 लेण्यांना पर्यटक भेट देतात. या लेण्या वेरूळ पर्वतरांगेच्या पश्चिमेकडील भागात आहेत आणि दक्षिण-उत्तर दिशेने एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंत दीड किलोमीटरपर्यंत पसरलेल्या आहेत. बहुतेक लेण्या पश्चिमेकडे eq[k करून आहेत, तर जैन लेण्यांचा समूह दक्षिणेकडे eq[k करून आहे. 34 लेण्यांपैकी, लेणी क्रमांक 1 ते 12 बौद्ध, लेणी क्रमांक 13 ते 29 ब्राह्मण आणि लेणी क्रमांक 30 ते 34 जैन आहेत. बौद्ध गट बौद्ध लेण्यांमधील विकास 450 ते 650 च्या सुमारास झाला असे मानले जाते. स्थापत्यशास्त्रानुसार, या गटांमध्ये एकच चैत्यगृह किंवा प्रार्थनागृह आणि मठांचा समावेश आहे. वेरूळ येथील सुरुवातीच्या लेण्यांच्या गटांपैकी गुहा क्रमांक 5 ही सर्वात मोठी आणि उल्लेखनीय आहे. नंतरच्या गटात (गुहा क्रमांक 6 ते 12), तीन ताल ही सर्वात मोठी आणि विस्तृत आहे. गुहा क्रमांक 10 जी चैत्यगृह आहे जी विश्वकर्मा गुहा किंवा सुताराची झोपडी (सुताराची झोपडी) म्हणूनही ओळखली जाते ती सर्वात महत्वाची आणि उल्लेखनीय आहे. यात स्तूपावर कोरलेली धर्मचक्रप्रवर्तनमुद्रेत बसलेली एक मोठी बुद्ध प्रतिमा आहे. ब्राह्मणवादी गट एलोरा येथे ब्राह्मणवादी श्रद्धेशी संबंधित 17 उत्खनने आहेत, जी टेकडीच्या पश्चिमेकडील भागातून सुमारे एक किमी लांबीपर्यंत उत्खनन केली गेली आहेत आणि सुमारे इ.स. 650 ते 800 पर्यंतची माहिती आहे. या गटाचे मुख्य उदाहरण म्हणजे गुहा क्रमांक 14 रावण-की-खाई किंवा रावणाचे निवासस्थान, गुहा क्रमांक 15 दशावतार गुहा किंवा विष्णूच्या दहा अवतार, गुहा क्रमांक 16, सुप्रसिद्ध महान कैलास; गुहा क्रमांक 21 रामेश्वर आणि गुहा क्रमांक 29, डुमरलेना. गुहा क्रमांक 15 वर महान राजा दंतीदुर्ग (शक युग 675 - सुमारे इ.स. 753) यांचे गुणगान करणारे 14 ओळींचे शिलालेख आहेत आणि राष्ट्रकूट घराण्याची वंशावळ नोंदवते. गुहा क्रमांक 16 ही पूर्वीच्या सर्व परंपरांपासून osxGh vkgs- ज्यामध्ये प्रथम मूळ खडकाच्या रचनेपासून एक प्रचंड खडक वेगळे केले गेले आणि नंतर ते कोरले गेले आणि वरपासून खालपर्यंत एका विशाल मंदिरात कोरल्या गेले. राष्ट्रकूट सम्राट कृष्ण पहिला (इ.स. 756-775) याच्या आश्रयाने कैलासचे उत्खनन करण्यात आले. कैलासमध्ये एक प्रवेशद्वार, मध्यवर्ती नंदी मंदिर, मंदिराचा मुख्य भाग आणि अंगणाभोवती असलेले मठ आहेत. मंदिराचा मुख्य भाग पहिल्या मजल्यावर खोदलेल्या मुख्य मंदिरासह एक मोठा समांतरभुज चौकोन आहे. खालच्या मजल्याशी संबंधित पातळीमध्ये एका वर एक केलेल्या साच्यांची मालिका असते. सर्वसाधारणपणे, कैलास मंदिर द्रविड शैलीच्या वास्तुकलेचे अनुसरण करते. या भव्य tksR;kवर हत्ती आणि सिंहांना ठळकपणे कोरलेले आहेत. tksR;kच्या भिंतींवर महाभारत आणि रामायणातील प्रसंग देखील कोरलेले आहेत. मुख्य मंदिर tksR;kच्या वर सुमारे 23 मीटर उंचीवर आहे आणि पाच उप मंदिर खडकापासून बनवलेले आहेत. मंदिराच्या आतील भागात खांब असलेला मंडप, एक अंतराळ आणि एक गर्भगृह आहे. OgjkaM;kP;k छतावर चित्रांचे अवशेष देखील दिसतात. मूळ चित्रे फार कमी ठिकाणी टिकून आहेत. अहिल्याबाई होळकर (18 व्या शतकातील) यांच्या काळात संपूर्ण रचनेला बाहेरून चुनखडीचे प्लास्टर करण्यात आले होते. आणि गेरू रंगाच्या चित्रांनी रंगवण्यात आले होते. आणखी एक महत्त्वाचे उत्खनन म्हणजे डुमरलेना (गुहा क्रमांक 29), ज्यामध्ये क्रूसीफॉर्म ;kstuk vlysY;k lHkkx`gkमध्ये आत स्थित आहे. जैन समूह जैन लेण्यांचा समूह लेणी क्रमांक 30 ते 34 पर्यंतचा आहे, जो कदाचित 800 च्या सुमारास सुरू झाला आणि 11 व्या शतकापर्यंत चालू राहिला. पाच उत्खननांपैकी; लेणी क्रमांक 30 ला छोटा कैलास म्हणून ओळखले जाते. इतर दोन महत्त्वाच्या लेण्या म्हणजे इंद्र सभा (गुहा क्रमांक 32) आणि जगन्नाथ सभा (गुहा क्रमांक 33). लेणी क्रमांक 32 आणि 33 मधील एक मनोरंजक घटक म्हणजे पहिल्या मजल्यावरील एकमेकांशी जोडलेला रस्ता, ज्यामध्ये महाराष्ट्रातील नंतरच्या काळातील काही उत्कृष्ट भित्तीचित्रे देखील जतन केली आहेत. लेणी क्रमांक 32 मध्ये 9.4 मीटर उंच मानस्तंभाच्या समोरील अंगणात एक पूर्ण आकाराचा एकपात्री हत्ती आहे. 1983 मध्ये युनेस्कोने त्याच्या नेत्रदीपक वास्तुकला, शिल्पकला उत्साह आणि धार्मिक सुसंवादासाठी एलोराला जागतिक वारसा स्मारक म्हणून सूचीबद्ध केले.